Prezentujemy Państwu tkaninę buczacką, znajdującą się na stałej ekspozycji w sypialni dąbrowskiego dworu. Tkanina jest depozytem ze zbiorów Muzeum Warszawy.

W XIX w. w momencie zanikania stroju szlacheckiego oraz odejściu ostatnich, którzy „nosili się po polsku”, kontusz z jedwabnym pasem zaczął budzić sentyment do tradycji. Pas kontuszowy był efektownym elementem stroju sarmaty, charakterystyczną częścią tradycyjnego stroju polskiego. Taka ozdoba miała charakter pozytywnej postawy obywatelskiej, stając się inspiracją do wzniecenia patriotycznych i artystycznych działań.

Tytułowa tkanina nazywana była także makatą. Słowo makata pochodzi z języka osmańsko-tureckiego oznaczającego obicie, przykrycie; z arabskiego: siedzenie, poduszka. Oznaczało tkaninę zawieszaną na ścianie lub rozkładaną na meblach jako narzuta. Wykonywana była na Dalekim i Bliskim Wschodzie, głównie w Turcji i Persji, ale także na terenach Rzeczypospolitej (w Buczaczu, Brodach, Słucku, Grodnie czy Krakowie). Najczęściej wieszano ją w salonach, ale też w innych pomieszczeniach, w zależności od upodobań właścicieli.

Prezentowana makata została utkana w Manufakturze Potockich w Buczaczu na Podolu. Datowanie takich tkanin zawsze jest trudne. Zazwyczaj tkano je na jakieś konkretne wydarzenie. Wspomniane przedsiębiorstwo tkacie powstało w 1878 r. z inicjatywy trzech braci: Oskara, Emila i Artura Potockich. Warsztaty tkackie zlokalizowano na północ od Buczacza, we wsi Podzameczek, wykorzystując istniejące zabudowania. Początkowo wykonywano tam tkaniny na własne potrzeby, później tkaniny z Manufaktury zyskały rozgłos. Organizowano nawet wystawy prezentujące makaty buczackie, które dla jednych były wytwornym dziełem sztuki, inni krytykowali je. Wśród tych drugich był m. in. Emmanuel Świeykowski, który krytykował ich wzornictwo wzorowane na dawnych pasach kontuszowych. Taka krytyka odniosła zamierzony skutek. Makaty bardzo chętnie zaczęli nabywać zwłaszcza klienci o konserwatywnych gustach. Przed I wojną światową zmarli Oskar i Emil. Wyrobem makat zaczął kierować Artur Potocki, ich bratanek, syn Artura i Marii z Młodeckich. Zatrudnieni tkacze Nagórzańscy, pracujący w warsztacie, zostali zaproszeni do spółki. W 1914 r. makaty reklamowano jako „Tkalnia Makat Buczackich hr. Artura Potockiego Nagórzanka obok Buczacza”. W całym okresie działalności Manufaktury Potockich (do 1939 r.) wykonano ponad 4 000 tkanin. Kres jej istnieniu położyło wkroczenie wojsk sowieckich.

Tkanina buczacka, wisząca w sypialni, ma wymiary: 50 cm szerokości, 145 cm długości. Złożona jest z trzech pionowych pasów, podzielonych bordiurą o motywach geometrycznych i stylizowanych motywami roślinnymi. Całość jest w kolorze kremowym, morelowym i złotym (wplecione złote nici metalowe). Od spodu naszyta jest krajka tkaniny znajdującej się na odwrocie. Zamieszczono tam informacje o pochodzeniu, właścicielu wraz z herbem rodowym Potockich, tkaczu oraz numer produkcyjny i wymiary. Prezentowana tkanina ma numer 3331.

Piotr A. Czyż

Redakcja: Agnieszka Świerczewska

Bibliografia:

M. Michałowska, „Zabytkowe tekstylia kieleckie. Katalog”, Warszawa 1989, s. 124.

A. Piskorz, „Makata buczacka z salonu Estreicherów”, „Opuscula Musealia”, nr 21, 2013, s. 87-114.

J. Kowalski, „Niezbędnik Sarmaty. Pieśni, dumy, polonezy”, Warszawa 2006.

Buczacz [w:] „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, t. I, pod red. B. Chlebowskiego, Warszawa 1880, s. 433-437.

„Słownik wyrazów obcych PWN”, red. J. Tokarski, Warszawa 1980, s. 446.